हॅलो आरोग्य ऑनलाईन : मेंदूच्या आजारासह मान, मणका, छाती, ओटीपोट, पोट आदी भागांमधील आजारांच्या निदानासाठी सीटी स्कॅनद्वारे तपासणी केली जाते. सीटी स्कॅनमध्ये तपासणी केल्यानंतर खरा आजार समजतो, असे आपण अनेकदा ऐकत असतो. परंतु हे यंत्र नेमके काय काम करते. एक्स-रे, सीटी स्कॅन आणि एमआरआय यांमध्ये नेमका काय फरक आहे, हे समजून घेऊया.

सीटी स्कॅन

सीटी म्हणजे कॉम्प्युटराइज्ड एक्सियल टोमोग्राफी (सीएटीसुद्धा म्हणतात). सी टी स्कॅन म्हणजे एक्स रे चा अजून प्रगत प्रकार होय. एक्स रे मध्ये समोरून एक्स रे किरणांचा मारा करून द्विमितीय आकृती तयार होते. मानवी शरीररचना अत्यंत जटिल आहे. तेव्हा ही जटिल व्यवस्था अंतर्भागातून कशी दिसते हे समजल्याशिवाय आजारांचे निदान करणे शक्य नाही. शरीर हे त्रिमितीय मात्र एक्स-रे द्विमितीय येतो. त्यामुळे एक्स-रे तपासणीमधून निदान करताना मर्यादा येतात. एक्स-रे तंत्राचा पुढचा टप्पा म्हणून सीटी स्कॅन तंत्रप्रणाली उदयाला आली. सीटी स्कॅनमध्ये विविध बाजूंनी क्ष-किरण सोडले जाऊन शरीराच्या अंतर्भागाची विविध अंगांनी छायाचित्रे घेतली जातात. संगणकाच्या साहाय्याने या छायाचित्रांच्या माध्यमातून शरीरातील विविध भागांचे त्रिमितीय स्वरूप पाहता येते आणि त्याद्वारे शरीरातील अंतर्भागाचे परीक्षण करता येते.

चित्रात दाखवल्याप्रमाणे एक्स रे चा मारा करणारे उपकरण आणि त्याच्या विरुद्ध त्याची मोजमाप करणारी यंत्रणा पूर्ण वर्तुळाकार फिरून सगळ्या बाजूने चित्रीकरण करते. जेवढ्या भागाचे चित्रीकरण करायचे आहे तेवढ्या भागात पुढे सरकत गोल फिरत पूर्ण चित्रीकरण पार पडते. याद्वारे अधिक चांगली प्रतिमा निर्माण होते. या प्रकारच्या चित्रणाला टोमोग्राफी म्हणतात. संगणकाच्या साहाय्याने सगळी माहिती प्रक्रिया करून हि प्रतिमा तयार करतात म्हणून याला “कंप्युटर टोमोग्राफी” असे म्हणतात.

मेंदूच्या आजारासह मान, मणका, छाती, ओटीपोट, पोट आदी भागांमधील आजारांच्या निदानासाठी सीटी स्कॅनद्वारे तपासणी केली जाते. सीटी स्कॅन ही प्रणाली येण्यापूर्वी लक्षणांवरून केलेल्या शस्त्रक्रियेदरम्यान नेमका आजार

कोणता आहे, याचे निदान होत असे. सीटी स्कॅन तंत्रप्रणालीमुळे मात्र आता शरीरातील प्रत्येक अवयवाचे अंतर्परीक्षण करणे सोपे झाल्याने आजारांचे निदान वेळेत करणे शक्य झाले आहे.

सीटी स्कॅन किंवा मॅग्नेटिक रिझोन्स इमेजिंग (एमआरआय) या दोन्ही तंत्रप्रणालीचे बाह्य़स्वरूप आणि त्यातून मिळणारी छायाचित्रे यामध्ये साम्य असले तरी या दोन्ही तंत्रप्रणाली भिन्न आहेत. सीटी स्कॅनमध्ये मेंदूच्या प्रत्येक भागात क्ष-किरण सोडले जाऊन मेंदूची रचना आणि त्यामध्ये होणारे बदल याचा अभ्यास केला जातो.

एमआरआय

या उपकरणाची काम करण्याची पद्धत थोडी क्लिष्ट आहे. यामध्ये चुंबकीय शक्ती आणि रेडिओ लहरींचा वापर केला जातो. प्रथम रुग्णावर चुंबकीय शक्तीचा वापर होतो. मग या शक्तीमुळे सगळे प्रोटॉन अलाइन होतात. मग त्यांच्यावर रेडिओ लहरींचा मारा केला जातो. या लहरींमुळे अलाइन झालेले प्रोटॉन आपली दिशा बदलतात. मग ह्या लहरींचा मारा बंद केला जातो. हे प्रोटॉन परत अलाइन होतात.

एमआरआयमध्ये फार मोठा चुंबक असून त्याची चुंबकीय शक्ती ही १.५ टेस्टला ते ३ टेस्टला इतकी असते. सामान्य भाषेत सांगायचे तर ही चुंबकाची शक्ती पृथ्वीच्या चुंबकीय शक्तीपेक्षा २० ते ३० हजार पट अधिक असते. एमआरआय यंत्रामध्ये मेंदूमध्ये असणाऱ्या रसायनांच्या रासायनिक प्रक्रियेवरून (केमिकल कंपोझिशन) मेंदूचा अभ्यास केला जातो. प्रत्येक रासायनिक प्रक्रियेचे चुंबकीय गुणधर्म भिन्न असतात. त्या अतिसूक्ष्म गुणधर्माला विस्तारित करून मेंदूतील रासायनिक प्रक्रिया समजून घेणे शक्य होते. त्यामुळे मेंदूमध्ये जेव्हा अतिसूक्ष्म बदल घडत असतात, तेव्हा त्यांचे निदान पहिल्या टप्प्यामध्ये एमआरआय तपासणीमध्ये समजते. सीटी स्कॅनमध्ये हे बदल पहिल्या टप्प्यात दिसून येत नाहीत.

एक हात हलवताना मेंदूमध्ये होणारे बदल किंवा बोलल्यानंतर मेंदूच्या भागामध्ये होणारे बदल एमआरआयच्या मदतीने थेट पाहता येतात. काही विशिष्ट प्रकारच्या मेंदूमधील गाठींची (टय़ूमर) शस्त्रक्रिया करण्यापूर्वी मेंदूचा विशिष्ट भाग काढल्यानंतर मेंदूला किती प्रमाणात नुकसान पोहचेल किंवा रुग्णाच्या कोणत्या हालचालीवर परिणाम होईल याचा अंदाज एका विशिष्ट प्रकारच्या एमआरआयमध्ये करता येतो.

सीटी स्कॅन ही स्वस्त आणि जलद प्रणाली आहे. मेंदूच्या सीटी स्कॅनसाठी एका मिनिटापेक्षा कमी वेळ लागतो, तसेच रुग्णाची प्रकृती गंभीर असली तरी सीटी स्कॅन करणे शक्य आहे. त्यामुळे अत्यंत तातडीच्या वेळेस डोक्याची दुखापत किंवा आकडी, मेंदूला रक्तप्रवाह न होणे, ब्रेन हॅमरेज अशा स्थितीमध्ये त्वरित सीटी स्कॅनची तपासणी करून पुढील उपचार केले जातात.

एमआरआय ही खर्चिक आणि वेळ लागणारी प्रक्रिया आहे. एका एमआरआयला साधारणपणे १५ मिनिटे ते एक तासापर्यंतचा वेळ लागू शकतो. मेंदूमधील अतिसूक्ष्म बदलांचे निदान यामध्ये करता येत असल्याने मेंदूचा टय़ूमर आणि आकडीच्या सुरुवातीच्या लक्षणाचे निदान एमआरआयमुळे करता येते. सीटी स्कॅन तपासणीमध्ये कोणत्याही प्रकारचा धोका नसतो. प्रकृती गंभीर असलेल्या रुग्णांची तातडीने तपासणी करण्यासाठी सीटी स्कॅन प्रणाली योग्य आहे. आपल्याकडे आता पोर्टेबल सीटी स्कॅनरही लवकरच येत आहेत. त्यामुळे शस्त्रक्रियेदरम्यान किंवा अन्य ठिकाणी तातडीने हे यंत्र सहजपणे उपलब्ध करणे आता शक्य होईल.

दोघांची तुलना

१. सुरक्षितता

दोन्ही उपकरण सुरक्षित आहेत. फक्त वापराच्या काही मर्यादा आहेत.

सी टी स्कॅन गरोदर स्त्रिया वापरू शकत नाहीत. भ्रूणावर अपायकारक परिणाम होण्याची शक्यता आहे.

एम आर आय मध्ये चुंबकीय ऊर्जेचा वापर केल्याने शरीरात कोणताही धातू वापरला असेल तर एम आर आय वापरू नाही शकत. उदा. पेसमेकर.

२. प्रतिमेचा दर्जा

एम आर आय मध्ये उच्च प्रतीची प्रतिमा तयार होते. पण तुमच्या निदानावर अवलंबून आहे कोणत्या दर्जाच्या प्रतिमेची आवश्यकत आहे.

३. चित्रीकरण चालू असताना होणार त्रास

एम आर आय उपकरणामध्ये खूप आवाज होतो. त्यामुळे रुग्णाला आवाज कमी करण्यासाठी कानात सुरक्षा उपकरण घालावे लागते. एम आर आय साठी थोडा जास्त वेळ लागतो.

सी टी स्कॅन चा वापर.

१. हाडांचे फ्रॅक्चर

२. ट्युमर शोधणे

३. कॅन्सर च्या गाठी शोधणे

४. अंतर्गत रक्तस्त्राव शोधणे

एम आर आय चा वापर

१. सांधे दुखी, मनगट, टाच येथील स्नायूंची प्रतिमा.

२. धमन्या शिरा यांची प्रतिमा बनवणे.

३. हृदयातील विशिष्ट भागाचे चित्रीकरण

कोणत्या गोष्टीचे निदान करायचे आणि कशा प्रकारची प्रतिमा हवीये त्यावरून डॉक्टर सी टी स्कॅन करायचा कि एम आर आय हे ठरवतात.

एम आर आय मध्ये रेडिओ व्हेवचा वापर केला जातो. तर सिटीस्कॅन मध्ये एक्स रेज चा वापर केला जातो.
दोन्ही पद्धती चा वापर शरीरामधील आंतरिक रचनांचा अभ्यास करण्याकरिता होतो.
सिटीस्कॅन जलद गतीने काम करतो.
शरीरातील उतींचे,अवयवांचे अंतर्गत रचनांचे योग्य असे चित्र सरळ पद्धतीने सिटीस्कॅन द्वारे प्राप्त होते.
एम आर आय यामुळे डॉक्टरांना निदाना करिता अधिक तपशील मिळतो.

स्रोत: गुगल, प्रथम चित्र एम आर आई व द्वितीय सि टी स्कॅन

तुमच्या लक्षणानुसार नेमका तुम्हाला सीटीस्कॅन किंवा एमआरआय सांगावं हे डॉक्टर ठरवतात. सिटीस्कॅन हे खालील कारणांकरिता वापरले जाते.

अस्थिभंग
आंतरिक रक्तस्राव
कॅन्सरवर ठेवणे लक्ष ठेवणे,
ट्यूमर म्हणजे गाठी

आता आपल्या लक्षात आले असेलचं कि मानवाने वैद्यकीय क्षेत्रात केलेल्या प्रगती व संशोधनामुळे आपले जीवन किती सुखकर झाले आहे. या क्षेत्रात दिवसेंदिवस नवनवीन बदल होत असून यापुढेही अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने उपचार पद्धतीत बदल होत जाणार आहेत.